کیفش را باز می‌کند و کارت بانکی را از داخل آن بیرون می‌آورد؛ شنیده است سارقان دور و بر دستگاه‌های عابربانک می‌چرخند، پس چشم می‌چرخاند و تا آنجا که می‌تواند اطراف را کنترل می‌کند.

می خواهد از نبودن دزد و سارق مطمئن شود. نفسی می کشد و کارت را وارد دستگاه می کند و وقتی پیغام «لطفا رمز خود را وارد کنید» روی صفحه ظاهر می شود، نگاه دوباره ای به پشت سرش می اندازد و چهار رقم را تند و پشت سر هم می زند و منتظر جواب می ایستد.

«رمز واردشده صحیح نیست»؛ دستگاه پیغام خطا می دهد و پیرزن به ناچار رمزی را که دخترش روی کاغذ یادداشت کرده، بیرون می آورد. چشم هایش توان خواندن ارقام نوشته شده را ندارد. باید عینک دیگری را که مخصوص خواندن است، بزند. با دست های لرزانش آن را از کیف بیرون می آورد و به چشم می زند. بعد آرام آرام رقم هایی را که یکی بعد از دیگری نوشته شده، می خواند و وارد می کند، اما انگار دستگاه هم حوصله این همه معطلی را ندارد و کارت را بیرون می دهد. پیرزن دوباره باید همه این فرآیند از نگاه او پیچیده و طاقت فرسا را از اول شروع کند!

این داستان واقعی برای خیلی از پدربزرگ ها و مادربزرگ ها آشناست. آنهایی که وقتی می خواهند حقوق شان را بگیرند، غم دنیا روی دلشان می نشیند با این سوال در ذهن که این دفعه قرار است چه مشکلی سر راهشان سبز شود؟

آقای یعقوبی که 79 سال دارد، اصلا حاضر نیست با فناوری های جدید کنار بیاید، اما وقتی چند ماه پیش برای گرفتن حقوقش به بانک مراجعه می کند، مسئول شعبه می گوید از این به بعد باید یک کارت بانکی داشته باشد تا به وسیله آن بتواند حقوقش را راحت تر دریافت کند. پیرمرد نه تنها این راحت تربودن را درک نمی کند که به نظرش کاری سخت و پیچیده می آید. برای او دشوار است که به جای گرفتن چند دسته اسکناس، کارتی را به او بدهند و بخواهند از داخل کارت حقوقش را بگیرد! البته آقای یعقوبی با خودش فکر می کند از بقیه همدوره ای هایش خوشبخت تر است، چون یکی از نوه هایش همنام اوست. روی کارت هم اسم و فامیل او را نوشته اند؛ پس به خیال آقای یعقوبی، فقط آن نوه می تواند با کارتی که بانک به او داده، حقوق پدربزرگش را دریافت کند!

شاید این مطلب برای خیلی از ما عجیب و حتی غیرقابل باور باشد، اما باور کنید سالمندان و حتی میانسالان با بسیاری از این فناوری های جدید مشکل دارند. خانم سلطانی هم از وقتی بچه ها برایش ماشین لباسشویی جدیدی خریده اند، نمی داند چطور باید لباس هایش را بشوید چون یاد نگرفته دستگاه جدید و تمام اتوماتیک را کار بیندازد. در ضمن خجالت می کشد چند بار چگونگی کارکردن با این ماشین را از بچه ها بپرسد.

او می گوید: 77 سال زندگی کرده ام، ولی هیچ وقت مجبور نبودم کارکردن با این همه دکمه و کلید را یاد بگیرم. هر دفعه که ماشین روشن می شود، خدا را شکر می کنم، ولی دفعه بعد باز هم یادم می رود چطور باید ماشین را روشن می کنم.

مادربزرگ 83 ساله ای هم از این همه تکنیک و تکنولوژی خسته شده و دلش می خواهد مثل قدیم زندگی کند. او از کارکردن با تلفن های جدید، تلویزیون ها و لوازم آشپزخانه مدرن بیزار است و می گوید: هر دفعه نوه هایم به خانه من می آیند، یک چیز جدید دارند؛ یک روز نوبت رایانه های رومیزی بود، بعد موبایل و این دفعه هم که دیدم با همان گوشی های موبایل کلی کارهای دیگر می کنند.

البته اغلب پدربزرگ ها و مادربزرگ ها نیازی به استفاده از رایانه و موبایل ندارند، ولی گروهی که هنوز خودشان را بازنشسته نکرده و ماندن در خانه را به تحرک و فعالیت ترجیح نداده اند، با مشکلات بیشتری روبه رو می شوند. افرادی مثل آقای مهرانی که سال ها کار کرده و در کارش هم موفق بوده؛ اما حالا بعد از گذشت 69 سال از عمرش مجبور است در محل کار، کارکردن را از جوانانی یاد بگیرد که تازه چند سالی است پا به این وادی گذاشته اند. او معماری حرفه ای است؛ اما کار با رایانه برایش چندان راحت نیست، اصطلاحات جدید را خوب درک نمی کند و بدتر از همه این که نه جوان ترها حرفش را می فهمند و نه او حرف جوان ها را.

این شرایط همیشه بوده و هست و خواهد بود؛ تکنولوژی جدیدی وارد می شود و خودش را به زندگی ما تحمیل می کند. آنهایی که آشنایی کمتری با این فناوری ها داشته باشند هم ضرر خواهند کرد.

دکتر امان قرایی مقدم، استاد جامعه شناسی دانشگاه خوارزمی در گفت وگو با «جام جم» با اشاره به یکی از نظریه های مهم جامعه شناسی به نام مکتب تکنوکراسی توضیح می دهد: براساس این نظریه حکومت، سلطه و برتری از آن تکنیک است. در واقع این موضوع یکی از ابتدایی ترین نظریه هایی است که ماتریالیست ها آن را مطرح کردند و براساس آن یادگیری، توسعه یافتگی و پیشرفت انسان را بر مبنای تکنیک و فن می دانستند.

به گفته دکتر قرایی مقدم، تکنیک از همان ابتدای خلقت وجود داشته است؛ از همان زمانی که انسان اولیه استخوانی را به دست گرفت و به کمک آن به شکارش حمله کرد. از همان وقتی سنگ تیز را برای مقاصدش به کار برد و با دخل و تصرف در زمین، نکاتی را برای زندگی بهتر یاد گرفت. این روند از همان دوران آغاز شده و در طول میلیون ها سال بتدریج پیش رفته تا امروز به این مرحله رسیده است. بنابراین از نظر تکنوکرات ها، تکنیک اساس توسعه یافتگی را تشکیل می دهد.

تکنیک های مختلف در جوامع مختلف

بدون شک کسی که از دوران کودکی در تهران زندگی کرده در مقایسه با فردی که اهل روستایی کوچک است، خیلی راحت تر با این فناوری ها کنار می آید و می تواند خود را با آنها منطبق کند.
نکته: باید سعی کنیم بتدریج سالمندان را با تکنیک ها و شرایط موجود در جامعه آشنا و با آنها منطبق کنیم. دولت ها نیز باید ابزار و شرایطی را برای سالمندان در نظر بگیرند تا به کمک آنها بتوانند از فناوری های موجود استفاده کنند
 
 

دکتر قرایی مقدم در این زمینه یادآور می شود: شیوه رویارویی و استفاده از فن و تکنیک برای افراد و فرهنگ های مختلف متفاوت است؛ در ضمن، میزان موفقیت در استفاده از تکنیکی خاص برای فردی که زودتر با آن آشنا شده و تجربه اش کرده، به مراتب بیشتر از افراد دیگر خواهد بود. با وجود این نباید فراموش کنیم هیچ انسان و جامعه ای در کره زمین وجود ندارد که قادر باشد با تغییرات سریع و توسعه تکنولوژی های گوناگون کنار بیاید و همزمان با ابزارها و وسایلی که دائم در حال تولید و تغییر است، انطباق پیدا کند.

تفاوتی هم ندارد که این فرد در کدام شهر یا کشور زندگی می کند، ذهن هیچ کس نمی تواند با سرعتی که تکنولوژی پیشرفت می کند، منطبق شود و به همین دلیل تأخر فرهنگی در تمام جوامع وجود دارد.

اما چرا مردم شهر یا کشوری خاص راحت تر با این موضوع کنار می آیند و افرادی که در شهرها و روستاهای کوچک تر و دوردست تر زندگی می کنند، دیرتر می توانند با این شرایط همراه شوند؟

دکتر قرایی مقدم با تاکید بر این که این موضوع اصلا به معنای مشکلات اهالی آن شهرها و روستاها نیست، خاطرنشان می کند: مردمی که منطبق ترند فقط با تکنیک ها زودتر آشنا شده و در نتیجه زودتر آنها را یاد گرفته اند.

جوان ها هم سالمند می شوند

اغلب کودکان براحتی با تلفن همراه پدر یا مادرشان بازی می کنند و تقریبا با نحوه استفاده از آن آشنا هستند. به همین ترتیب، بسیاری از بچه های دبستانی هم خیلی راحت با رایانه کار می کنند و چندان مشکلی در زمینه یادگیری اصول آن ندارند.

این در حالی است که افراد 25 تا 30 ساله هم نمی توانند به این سرعت، کارکردن با لوازم جدیدی را که وارد زندگی ما می شود، یاد بگیرند. بنابراین نه تنها سالمندان و میانسالان بلکه حتی جوانان هم در مقایسه با کودکان انطباق کمتری با این موارد دارند.

دکتر قرایی مقدم در این زمینه توضیح می دهد: نسل جوان از وقتی چشم هایش را باز کرده، تکنیک ها و فناوری ها را دیده و با آن آشنا شده است. از طرفی چون جوان است و مغزش فعال، با مشکلات کمتری در انطباق پذیری با استفاده از وسیله های جدید روبه رو خواهد شد، اما سالمندان چنین تکنیک هایی را در دوران جوانی ندیده اند و به همین دلیل خیلی راحت و بدرستی نمی توانند از این فناوری ها استفاده کنند. علاوه بر این، مغز سالمندان هم به دلیل کهولت و همچنین کندبودن یادگیری، دیرتر با شرایط جدید انطباق پیدا می کند و در نتیجه با مشکلات متعددی در این زمینه روبه رو می شوند.

خانم حسین خانی یکی از افرادی است که در 58 سالگی تصمیم گرفته شیوه کارکردن و استفاده از رایانه را بیاموزد. او حدود دو ماه کلاس رفته، ولی آن طور که خودش می گوید هیچ مطلبی را یاد نگرفته است. البته این خانم 58 ساله کمی ناامید شده و تصور کرده استعداد یادگیری ندارد، ولی بعد از گذشت حدود یک سال کم کم توانست نکات مورد نظرش را بیاموزد، کاری که جوان ترها در حدود دو یا سه ماه آن را یاد می گیرند. نباید فراموش کنیم یادگیری موضوعات جدید برای سالمندان دشوارتر از جوانان است و مغز آنها دیگر گیرایی و قدرت لازم را ندارد. به همین دلیل هم مشکلاتی در زمینه استفاده از تکنیک های جدید برای سالمندان و میانسالان به وجود آمده و خواهد آمد.

دکتر قرایی مقدم ضمن بیان این مطالب می گوید: در آینده همین مشکلات برای جوانان این دوره ایجاد خواهد شد. چرا که سالمندان در شرایط کنونی و جوانان در آینده نمی توانند همزمان با سرعت رشد تکنولوژی، مطالب را یاد بگیرند و مغزشان نیز قادر نیست با این سرعت رشد کند.

علاوه بر این، با توجه به فراغت و فرصتی که جوانان در اختیار دارند، بهتر می توانند در این قبیل موارد پیش بروند و نکات جدید را بیاموزند، اما آنها هم نمی توانند همپای پیشرفت فناوری فعالیت های روزمره شان را سامان دهند و به یقین توان آموختن همه فناوری های جدید را نخواهند داشت.

آهسته و پیوسته پیش برویم

به گفته این جامعه شناس، با وجود همه تنگناها باید سعی کنیم بتدریج سالمندان را با تکنیک ها و شرایط موجود در جامعه آشنا و با آنها منطبق کنیم. دولت ها نیز باید ابزار و شرایطی را برای سالمندان در نظر بگیرند تا به کمک آنها بتوانند چنین مشکلاتی را بهتر و راحت تر حل کرده و فناوری های موجود را به کار بگیرند. وی می افزاید: در کشورهایی نظیر کشور ما چون تکنولوژی یکباره وارد شده است، تاخر فرهنگی بیشتری وجود دارد. در حالی که اگر تغییرات مداوم و تدریجی باشد، انطباق پذیری مردم هم بیشتر و بهتر خواهد شد. مثلا ما یکدفعه آخرین مدل تلویزیون، ماشین یا تلفن را آورده ایم و این باعث سردرگمی مردم شده و در نتیجه انطباق پذیری مان هم با مشکلاتی مواجه شده است. در واقع اگر ما مصرف صحیح آب و برق را بلد نیستیم، اگر نمی توانیم بدرستی از گاز استفاده کنیم و همه این موارد، به دلیل تاخر فرهنگی است.

بنابراین چنین وضعیتی همواره برای سالمندان و در آینده برای جوانان امروز ادامه خواهد داشت. پس دولت ها باید امکاناتی فراهم کنند تا به کمک آنها بتوان سالمندان را با پیشرفت های جامعه منطبق کرد.

دکتر قرایی مقدم در این زمینه به مواردی به عنوان نمونه اشاره می کند و می گوید: مثلا خوب است بروشورهای مختلفی برای آموزش طرز استفاده از لوازم خانه مانند ماکروویو که در گذشته وجود نداشته، طراحی شود و در اختیار مردم قرار بگیرد. البته افراد بیسوادی هم در جامعه ما زندگی می کنند که این موضوع هم می تواند موجب افزایش مشکلات شود. در چنین شرایطی می توان به کمک شکل های مناسب این موارد را به افراد آموزش داد.

وی می افزاید: من به شرکت هایی که لوازمی مانند ماکروویو ، لباسشویی و ظرفشویی تولید می کنند، توصیه می کنم بروشورهای مناسبی برای خریداران تهیه کنند و در صورت امکان کلاس های آموزشی برای آنها بگذارند.

در نهایت نباید فراموش کنیم رویارویی با فناوری ها یک جبر اجتماعی است و چاره ای در مورد ورود این تکنیک ها به زندگی انسان امروز وجود ندارد، اما می توان و البته باید به کمک آموزش های مناسب مشکل افراد را حل کرد.